Ο ‘εθνικός’ τυπογράφος του Αγώνα του 1821, από τη Θεσσαλονίκη στο Μεσολόγγι

Με την ευκαιρία της εθνικής επετείου της επανάστασης του 1821 παρουσιάζουμε μια άγνωστη στο ευρύ κοινό προσωπικότητα λογίου και ήρωα που γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη. Είναι ο τυπογράφος της εφημερίδας «Ελληνικά Χρονικά» που έβγαινε στο πολιορκημένο Μεσολόγγι και σκοτώθηκε κατά την ηρωική έξοδο των αγωνιστών το 1826. Στο τυπογραφείο του τύπωσε με δικές του δαπάνες τα θεμελιώδη κείμενα των επαναστατών, τον «Υμνον εις την Ελευθερίαν» και το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος».Είναι ο Δημήτριος Μεσθενεύς, ένας φλογερός πατριώτης που καταγόταν από επιφανή οικογένεια εμπόρων της Θεσσαλονίκης όπου γεννήθηκε στα μέσα του 18ου αιώνα. Ο έμπορος Δημήτριος Γούτα Μεστανέ (όπως είναι το αρχικό του όνομα) περιλαμβάνεται στον κατάλογο των βασικών εμπόρων του 19ου αιώνα στη Θεσσαλονίκη και ήταν συνδρομητής ελληνικών εκδόσεων, που σημαίνει ότι ήταν μορφωμένος και είχε πνευματικά και εθνικά ενδιαφέροντα. Πρέπει να εργάστηκε και ως τυπογράφος ή είχε τυπογραφική εμπειρία στη Θεσσαλονίκη και αλλού, όπως φάνηκε από τις τυπογραφικές εργασίες που έκανε κατεβαίνοντας στο Μεσολόγγι.Ο Μεστανές ακολουθούσε τα μηνύματα του Διαφωτισμού και διέδιδε τα πατριωτικά κηρύγματα του Ρήγα Βελεστινλή και μάλον γι’ αυτό το λόγο τον Σεπτέμβριο του 1820 συνελήφθη από τις τουρκικές αρχές στη Θεσσαλονίκη και φυλακίστηκε. Διαφωτιστική για το κλίμα της εποχής και τον πατριωτικό ρόλο του Μεστανέ είναι μια »μαρτυρία» ανώτατου Τούρκου δικαστή, του Χαϊρουλάχ Μεχμέτ το 1820. Κατά τις πρώτες μέρες της άφιξής του στη Θεσσαλονίκη, γράφει ο Χαϊρουλάχ, «είχαν φέρει βίαια μπροστά στον Τούρκο διοικητή στο διοικητήριο ένα μεσόκοπο Θεσσαλονικιό Έλληνα, τον Μεστανέ, γιατί μάθαινε στο παιδί του ένα τραγούδι γραμμένο από έναν άπιστο της Θεσσαλίας», εννοώντας τον «Θούριο» του Ρήγα Βελεστινλή! Η νεότερη ιστορική έρευνα  θεωρεί ότι η αναφερόμενη ιστορική μαρτυρία για τον Μεστανέ του ιεροδίκη Χαϊρουλάχ Εφέντη, που περιέχεται σε δημοσιευμένο κείμενο του Αβραάμ  Παπάζογλου το 1940 σε περιοδικό της Θεσσαλονίκης (σχετικά (με τις τουρκικές σφαγές το 1821 στην πόλη), είναι πλαστή. (βλ. Μαρίνος Σαρηγιάννης, »Ο ‘Χαϊρουλλάχ Εφέντης’ του Αβραάμ Ν. Παπάζογλου», στο περιοδ. ‘Μνήμων’ (τ.34, 2015).Παρά την αμφισβήτηση της ιστορικής πηγής, ο αναβρασμός και τα εθνικά κηρύγματα για την αποτίναξη του τουρκικού ζυγού ήταν διάχυτα και ο »Θούριος» του Ρήγα ήταν το εγερτήριο σάλπισμα συνωμοτικά και ενδοοικογενειακά στη Θεσσαλονίκη και γενικότερα στη Μακεδονία. Ο  Δημήτριος Μεστανές ή Μεστενές είχε υποστεί διώξεις από τις τουρκικές αρχές προφανώς για την πατριωτική του δράση και μετά την αποφυλάκισή του για να αποφύγει τους διώκτες του κατέβηκε το 1823 στη Νότια Ελλάδα για να συνεχίσει τον αγώνα. Μάλιστα, τον Σεπτέμβριο του ίδιου χρόνου συνελήφθη και κακοποιήθηκε από ληστές στην περιοχή της Τριπολιτσάς. Η προσωρινή κυβέρνηση ενδιαφέρθηκε για την απελευθέρωσή του και εξέδωσε ανακοίνωση στην οποία τόνιζε ότι «είναι εντροπή να πάσχωσι τοιαύτα άνθρωποι ερχόμενοι προς δούλευσιν της πατρίδος».

Το φθινόπωρο του 1823 βρίσκουμε τον Μεσθενέα να αγωνίζεται κατά των Τούρκων μαζί με τους πολιορκημένους μέσα στο Μεσολόγγι, όπου τον ακολούθησε και ο γαμπρός του Γεώργιος Κυριάκης για τον ίδιο εθνικό στόχο. Μαζί του ο Μεστανές κουβάλησε στην πολιορκημένη πόλη κι ένα μικρό πιεστήριο που είχε αγοράσει από την Ιταλία. Ένα χρόνο αργότερα με εξωραϊσμένο το όνομά του ως Δημήτριος Μεσθενεύς δουλεύει ως βασικός τυπογράφος στα «Ελληνικά Χρονικά», την περίφημη εφημερίδα που έβγαζε ο Ελβετός φιλέλληνας Ιωάννης Ιάκωβος Μάγερ στο Μεσολόγγι. Στο τυπογραφείο αυτό ο Θεσσαλονικιός τυπογράφος τύπωσε με δικά του έξοδα το «Προσωρινόν Πολίτευμα της Ελλάδος», που επικυρώθηκε από την δεύτερη εθνοσυνέλευση του Άστρους, μαζί με τη μετάφραση του αμερικανικού και βρετανικού συντάγματος από τον Αναστάσιο Πολυζωίδη, διαπρεπή νομομαθή από το Μελένικο της Μακεδονίας. Στο εξώφυλο έγραφε ότι «εξεδόθησαν νυν πρώτον Τύποις και αναλώμασιν (με δαπάνη) Δ. Μεσθενέως προς χρήσιν κοινήν και ωφέλειαν των Ελλήνων, εν Μεσολογγίω 1824″.Επίσης στη διάρκεια της πολιορκίας του Μεσολογγίου στο ίδιο τυπογραφείο, την «Τυπογραφία Δ. Μεσθενέως», όπως σημειώνεται στο εξώφυλλο, τυπώθηκε το 1825 ο Ύμνος εις την Ελευθερίαν του Διονυσίου Σολωμού που είχε γραφεί στη Ζάκυνθο το 1823. Είναι η πρώτη αυτοτελής έκδοση του Ύμνου πέρα από τη δημοσίευση του Φωριέλ στο βιβλίο του «Ελληνικά Δημοτικά τραγούδια» που εκδόθηκε το 1824-25 στο Παρίσι. Η προσεγμένη έκδοση του ‘Υμνου, που συνοδευόταν από ιταλική μετάφραση, ικανοποίησε τον Σολωμό, ο οποίος ζήτησε να τον μοιράσουν δωρεάν στους πιο φτωχούς, ενώ το ποσόν που θα συγκεντρωνόταν από την πώλησή του στους δυναμένους (=εύπορους) να διατεθεί για το χτίσιμο του νοσοκομείου στο Ναύπλιο!

Ο Δημήτριος Μεσθενεύς σκοτώθηκε τη νύχτα της 10ης Απριλίου 1826, από τους πρώτους που βγήκαν από την πόλη κατά την έξοδο του Μεσολογγίου, μαζί με τον συνεργάτη του φιλέλληνα Μάγερ. Συγγενής του, πιθανόν γιος του, ήταν ο Γεώργιος Μεσθενεύς ο οποίος το 1827 υπέβαλε αίτηση στην κυβέρνηση προκειμένου να αναλάβει την έκδοση της «Γενικής Εφημερίδος της Ελλάδος» για λογαριασμό του δημοσίου. Την καταγωγή του Μεσθενέα από τη Θεσσαλονίκη τεκμηρίωσε στις έρευνές του ο ποιητής Ντίνος Χριστιανόπουλος και τα άγνωστα στοιχεία της συγκινητικής βιογραφίας του τυπογράφου του Αγώνα παρουσίασε σε μια ομιλία του στο Μεσολόγγι το 1998. Το περιεχόμενό της εκδόθηκε το 2000 στο Αγρίνιο με τίτλο «Δημήτριος Μεσθενεύς, ο Θεσσαλονικιός τυπογράφος του 1821 και του Σολωμού», όπου μεταξύ άλλων γράφει: «Πάντως μπορούμε να φανταστούμε κι εμείς πόσο συγκινημένος θα ένιωθε, εκτός από τον ποιητή, και ο τυπογράφος Μεσθενεύς, που είχε αξιωθεί να αρχίσει τη ζωή του με τον «Θούριο» του Ρήγα και τώρα τερμάτιζε με τον «Υμνο» του Σολωμού. Και μόνο γι αυτό, εγώ τουλάχιστον, τον μακαρίζω περισσότερο από κάθε Νεοέλληνα».

Τυπογραφικό πιεστήριο της εποχής του Αγώνα του 1821.

Ο Μεσθενεύς δεν ήταν ο μόνος που πρόσφερε τις εθνικές υπηρεσίες του στη νότια Ελλάδα. Κι άλλοι σεμνοί Θεσσαλονικείς συνέχισαν τον αγώνα χωρίς να διεκδικούν αντίτιμα για την προσφορά τους, όπως ο πρόκριτος της ελληνικής κοινότητας Γεώργιος Στεργίου που παρασημοφορήθηκε πολύ αργότερα, το 1844, με το χάλκινο αριστείο της πατρίδας. Ο Δημήτριος Μεσθενεύς σε συνεργασία με τον Ελβετό φιλέλληνα γιατρό Γιόχαν Γιάκομπ Μάγερ εξέδωσαν την εφημερίδα «Ελληνικά Χρονικά» στο Μεσολόγγι την Πρωτοχρονιά του 1824. Ο Μάγερ ήταν διευθυντής και εκδότης, ενώ ο Μεσθενεύς λόγω της εμπειρίας του στην τυπογραφία ήταν προϊστάμενος του τυπογραφείου που είχε δυο τρεις ακόμη τυπογράφους.Η εφημερίδα, που κυκλοφορούσε δυο φορές την εβδομάδα, τυπωνόταν σε ένα πιεστήριο που έφερε στο Μεσολόγγι ο Άγγλος συνταγματάρχης Λέστερ Στάνχοπ, υπασπιστής του λόρδου Βύρωνα, δωρεά του Φιλελληνικού Κομιτάτου του Λονδίνου.Τα «Ελληνικά Χρονικά» λειτουργούσαν και ως ανεπίσημο όργανο της Διοικήσεως Δυτικής Ελλάδος. Στο ίδιο τυπογραφείο τυπωνόταν και η εφημερίδα «Telegrafo Greco» (Ελληνικός Τηλέγραφος) του διάσημου ποιητή και φιλέλληνα Λόρδου Βύρωνα που πέθανε το 1824 στο Μεσολόγγι. Κοντά στον Δημήτριο Μεσθενέα που διηύθυνε το τυπογραφείο μαθήτευσαν οι Μεσολογγίτες Ιωάννης Πεπονή και Χρήστος Ντάγκλας καθώς και ο Σάμιος Σπυρίδων Παιδάκος. Τις μεταφράσεις από τα γαλλικά και τα κείμενα του Μάγερ στα ελληνικά έκανε ο Δημήτριος Παυλίδης, δάσκαλος από τη Σιάτιστα.  Στα «Ελληνικά Χρονικά» δημοσιεύονταν ειδήσεις του Αγώνα και πληροφορίες για τις προσπάθειες της πόλης του Μεσολογγίου να αντισταθεί κατά των Τούρκων και να επιβιώσει από τον λιμό λόγω της πολιορκίας, ενώ τα κείμενα διαπνέονταν από φιλελεύθερο πνεύμα, το πνεύμα του Διαφωτισμού. Συνολικά κυκλοφόρησαν 226 φύλλα των «Ελληνικών Χρονικών», από τον Ιανουάριο του 1824 ως τον Φεβρουάριο του 1826. Το αρχείο των φύλλων της ιστορικής εφημερίδας βρίσκεται στη Βιβλιοθήκη της Βουλής των Ελλήνων

Η εφημερίδα των μαχητών του Μεσολογγίου αποτύπωσε μια ηρωική περίοδο του Αγώνα του 1821 και κατέγραψε με δραματικό τρόπο τη ζωή των πολιορκημένων, χάρη και στις άοκνες προσπάθειες και την αυτοθυσία του Θεσαλονικιού τυπογράφου Δημητρίου Μεσθενέα που πέθανε ηρωικώς στη έξοδο. Θα τελειώσω το σύντομο σημείωμα με τη επισήμανση του Χριστιανόπουλου: «Ο Μεσθενεύς ξεχάστηκε άδικα. Ούτε μνημείο του έστησαν, ούτε σε καμιά ιστορία της επαναστάσεως του 1821 αναφέρεται πουθενά. Κανείς δεν τον τίμησε ούτε το Μεσολόγγι, ούτε η Θεσσαλονίκη. Ούτε τότε που ήξεραν να τιμούν τους ήρωες, ούτε σήμερα που αδιαφορούν γι’ αυτούς».

Χ. ΖΑΦ.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ

Ντίνος Χριστιανόπουλος,

Έλλη Δρούλια – Μητράκου, 

Τριαντάφυλλος Σκλαβενίτης

Ι. Κ.Μαζαράκης – Αινιάν

Γιώργος Δ. Μπώκος, Τα πρώτα ελληνικά τυπογραφεία στο χώρο της «καθ΄ημάς Ανατολής» (1627-1827), Αθήνα 1998.

Κ. Μάγερ, Ιστορία του ελληνικού Τύπου, τόμος Α΄ (1821-1826), Αθήνα 1957

Ν. Ε. Σκιαδάς, Χρονικό της Ελληνικής Τυπογραφίας, τόμοι Α’ (1476 – 1828) και Γ’ (1863-1909), Αθήνα 1982.

Ευάγγελος Χεκίμογλου, Ιστορία της Επιχειρηματικότητας στη Θεσσαλονίκη. Οθωμανική περίοδος, τ.Β1, έκδ. ΠΕΕΒΕ, Θεσσαλονίκη 2004.

Μαρίνος Σαρηγιάννης, »Ο ‘Χαϊρουλλάχ Εφέντης’ του Αβραάμ Ν. Παπάζογλου», στο περιοδ. ‘Μνήμων’ (τ.34, 2015).

http://www.thessmemory.gr/