Ο αρχαίος ελληνικός κόσμος απεικονίζει το φαινόμενο τής αθεΐας σε όλη την ποικιλία του.Κατά το πρώτο μισό τού 4ου αι. π.Χ., ο αξιοσημείωτος πλέον αριθμός των άθεων στην Ελλάδα, προκαλεί ανησυχία. Πάνω σʼ αυτό το ζήτημα, η μαρτυρία τού Πλάτωνα είναι ουσιαστική. Στο βιβλίο Ι΄των Νόμων, ο φιλόσοφος, για πρώτη φορά στην ιστορία, εστιάζει την προσοχη του στο πρόβλημα. Επιβεβαιώνει τη μαζική ύπαρξη άθεων, αναζητεί τα αίτια αυτής τής απιστίας, που τη θεωρεί επικίνδυνη και συνιστά τη λήψη αυστηρών μέτρων για την αντιμετώπιση των άθεων.Η καθοριστική κίνηση, που στιγμάτισε ανεξίτηλα τους άθεους, υπήρξε η σύνδεση τής αθεΐας με την ανηθικότητα. Έκτοτε, η αθεΐα, αδιακρίτως, επισύρει τους χαρακτηρισμούς «χυδαίος», «άξεστος», και αντιπαραβάλλεται προς την ευγενή στάση των ιδεαλιστών, που παραπέμπουν στον αγνό κόσμο των ιδεών, τού πνεύματος.Το γεγονός, ότι η αθεΐα αρχίζει να χαρακτηρίζεται ως κάτι κακό, οφείλεται στην εναντίωσή της προς τη δραστηριότητα των μάντεων και των ιερἐων και στο γεγονός, ότι θεωρείτο αντιπατριωτικη στάση. Στις δίκες, τα λανθάνοντα πολιτικά κίνητρα υπήρξαν ουσιώδη. Το αδίκημα τής αθεΐας, επομένως, συνδεόταν με μια απλή συγκυρία. Ο Πλάτων επιδιώκει να την εδραιώσει σε μια θεμελιακή μεταφυσική και ηθική αντίληψη, που θα την καταστήσει από τούδε και στο εξής το κατʼ εξοχήν έγκλημα.Ο φιλόσοφος αρχίζει με μια διαπίστωση: η αθεΐα είναι διάχυτη. Οι θέσεις της είναι «διεσπαρμένες σε όλους». Μεταξύ των απίστων διακρίνονται τρεις κατηγορίες: αυτοί που δέν πιστεύουν καθόλου στην ύπαρξη θεών, αυτοί που πιστεύουν, ότι οι θεοί αδιαφορούν πλήρως για τα ανθρώπινα και αυτοί, που πιστεύουν, ότι έχουν τη δυνατότητα να παραπλανήσουν τους θεούς με θυσίες και προσευχές και να τους μεταπείσουν.
Λέει ο Πλάτων :
«Όποιος αποδίδει στους θεους μια ύπαρξη σύμφωνη προς ό,τι υπαγορεύουν οι νόμοι ουδέποτε διέπραξε πράξεις ασεβείς, ουδέποτε επέτρεψε στον εαυτό του ένα λόγο αντίθετο προς το νόμο». Γιατί οι άθεοι δεν πιστεύουν στους θεούς; «Θα σου το πω σαφέστερα», απαντά ο Αθήναιος, ο οποίος στους Νόμους είναι ο εκφραστής τής άποψης τού Πλάτωνα: «Φωτιά, νερό, γή, όλα αυτά, λένε, ότι υπάρχουν δυνάμει τής Φύσης και τής Τύχης και τίποτε από αυτά δυνάμει τής Τέχνης. Από αυτά λοιπόν, που στερούνται παντελώς ψυχής, γεννήθηκαν τα μεταγενέστερα σώματα, δηλαδή η γη, ο ήλιος, ή σελήνη, τα άστρα. Περιπλανώμενα τυχαία, καθένα χωριστά, εξ αιτίας τής ιδιαίτερης δύναμής του, καθώς συναντώνται, συνδυάζουν καταλλήλως το θερμό με το ψυχρό, το ξηρό με το υγρό, το μαλακό με το σκληρό, και όλες αυτές οι αναγκαίες μείξεις είναι αποτελέσματα τής τυχαίας ένωσης των αντιθέτων. Κατʼ αυτόν τον τρόπο και βάσει αυτής τής ικασίας, δημιουργήθηκε ο ουρανός στο σύνολό του με ό,τι αυτός εμπεριέχει και με τη σειρα τους όλα τα ζώα και τα φυτά, εφʼ όσον από αυτές τις αιτίες προέκυψαν όλες οι εποχές. Όλα αυτά, όμως, δέν οφείλονται ούτε σε ένα νου, όπως διατείνονται, ούτε ακόμη σε μια θεότητα ούτε σε μια τέχνη, αλλά, όπως είπαμε, στη Φύση και την Τύχη». (Νόμοι, Ι΄, 889).
Η αθεΐα, επομένως, ανάγεται σε αίτια διανοητικά: στις επιστημονικές θεωρίες υλιστικού τύπου. Ωστόσο, τα αίτιά της είναι επίσης ηθικά: οι άθεοι απορρίπτουν τους θεούς εξ αιτίας τής «ανικανότητάς τους να υποτάξουν την ηδονή και τα πάθη τους». Εξ αιτίας τής επιθυμίας τους να αφήσουν ανεξέλεγκτες τις ταπεινές ορέξεις τους, διδάσκουν, ότι τα πάντα επιτρέπονται κατά τις επιταγές τής φύσης κι ότι αυτή μάλιστα συμβαδίζει με την κυριαρχία των ισχυροτέρων. Ο Πλάτων ήδη κραδαίνει το φάσμα τής φυσικής επιλογής και προοικονομεί την περιφήμη ρήση: «Εάν δέν υπάρχει
θεός, τα πάντα επιτρέπονται». Ο ηθικός νόμος είναι ανίσχυρος εάν δέν εδραιώνεται σε έναν υπερβατικό θεϊκό νόμο, ασύλληπτο, απόλυτο. Η αθεΐα είναι ο καταλύτης, που προκαλεί τήν κοινωνική διάλυση και οι άθεοι διανοούμενοι, οι διαφθορείς τής νεολαίας. (Νόμοι, Ιʼ, 890)
Οι άθεοι δέν έχουν ίχνος νοημοσύνης.Είναι αναξιοπρεπές να πρέπει κάποιος να τους αποδείξει την ύπαρξη των θεών. «Επιβάλλεται, ωστόσο, κάποιος να το τολμήσει! Ο Πλάτων, λοιπόν, ήδη παλεύει με αυτό το τεράστιο ζήτημα, γύρω από το οποίο θα συγκρουστούν τα λαμπρότερα πνεύματα τού Δυτικού πολιτισμού έως τις μέρες μας.Μέχρι τότε, η αθεΐα στη χειρότερη περίπτωση κρινόταν ως σφάλμα και απόδειξη αντιπατριωτισμού. Έκτοτε, αποτελεί τεκμήριο όχι μόνο τύφλωσης, αλλά κακοπιστίας και ηθικής ευτέλειας, κάτι επικίνδυνο για τον κοινωνικό και πολιτικό βίο, εφʼ όσον δέν παραδέχεται αξίες απόλυτες στη δημόσια και την ιδιωτικη συμπεριφορά.Μέχρι τότε, οι πηγές τής ηθικής εντοπίζονταν στον ανθρώπινο κόσμο, που δεν διέφερε ριζικά από τον θεϊκό. Ο διαχωρισμός τους από τον Πλάτωνα και η τοποθέτηση των αμετάβλητων αξιών στο χώρο των θεών καθιστά τους άθεους υπάρξεις ανήθικες, στερημένες απόλυτων προτύπων συμπεριφοράς, υποτασσόμενες μόνο στα πάθη τους. Ο δρόμος για την καταστολή τής αθεΐας, εν ονόματι τής ηθικής και τής αλήθειας, είναι πλέον ελεύθερος.Ο δυισμός τού όντος είναι φορέας τού μανιχαϊσμού τής δράσης: το καλό και το αληθές εναντίον τού κακού και τής πλάνης.
Υπό το πρίσμα αυτό, ο Πλάτων προτείνει τη θέσπιση μιας άτεγκτης κατασταλτικής νομοθεσίας κατά τής αθεΐας και τής ασέβειας. Οι πολίτες επιβάλλεται να καταδίδουν όλους τους άθεους, ειδάλλως όποιος επιλέγει τη σιωπή θα θεωρείται και ο ίδιος ασεβής. Οι κυρώσεις θα είναι ανάλογες τής σοβαρότητας τής ασέβειας, αρχής γενομένης από τη σοβαρότερη όλων, τη «νόσο τής αθεΐας», στην οποία διακρίνονται δύο βαθμοί: υπάρχει ο άθεος, που συμπεριφέρεται ορθά και είναι επικίνδυνος για τις ιδέες του και μόνο, και ο διεφθαρμένος άθεος, που επιπλέον αποτελεί κακό παράδειγμα:
«Είναι, λοιπόν, δυνατόν κανείς να διαθέτει, παρά το γεγονός, ότι δέν πιστεύει στην ύπαρξη των θεών, ένα χαρακτήρα εκ φύσεως δίκαιο. Μισεί τους κακούς. Η δυσφορία, που τού προκαλεί η αδικία, έχει ως αποτέλεσμα να μή συμβιβάζεται στη διάπραξη παρόμοιων πράξεων, να αποφεύγει εκείνους, που δεν είναι δίκαιοι. Στην περίπτωση όμως ενός άλλου, εάν η πεποίθησή του, ότι τα πάντα είναι κενά θεών προστίθεται στην έλλειψη αυτοσυγκράτησης, στις ηδονές και τις λύπες, εάν διαθέτει μνήμη ισχυρή και έντονη διάθεση για μάθηση, τότε αναμφίβολα η νόσος τής αθεΐας είναι μεν κοινή και στους δυο, αλλά, ενώ η νόσος τού πρώτου θα βλάψει ελάχιστα τους υπόλοιπους ανθρώπους, η νόσος τού δεύτερου θα έχει σοβαρότατες συνέπειες». (Νόμοι, Ι΄, 908).
Για την πρώτη κατηγορία, τους απλούς άθεους, ο Πλάτων προβλέπει, σε
πρώτο στάδιο, τον εγκλεισμό τους σε πλήρη απομόνωση τουλάχιστον επί πενταετία στο «Σωφρονιστήριον». Στο διάστημα αυτό, παρακολουθούν αναμορφωτικά μαθήματα: «Απαγορεύεται η επαφή τους με τους άλλους πολίτες, πλην εκείνων τού Νυκτερινού Συμβουλίου, που θα έχουν στόχο τη νουθεσία και τη φροντίδα για τη σωτηρία τής ψυχης τους».
Εις θάνατον οι αμετανόητοι άθεοι!
Μετά την ολοκλήρωση αυτής της πλύσης εγκεφάλου, εάν μεν ο κρατούμενος δείχνει σημεία επανόδου στη σωφροσύνη, γίνεται «αποδεκτός στην κοινωνία των σωφρόνων», δηλαδή των πιστών. «Στην αντίθετη περίπτωση και εάν δικασθεί για κάτι παρόμοιο και κριθεί ένοχος, η ποινή θα είναι ο θάνατος». (Νόμοι, Ι΄, 909).
Η δεύτερη κατηγορία, οι διεφθαρμένοι άθεοι, εγκλείονται διά βίου σε ένα δεσμωτήριο εγκατεστημένο σε «τοποθεσία έρημη, όσο το δυνατόν πιο άγρια, τής οποίας η ονομασία θυμίζει, ότι είναι ο τόπος τής τιμωρίας». Στο χώρο αυτό, σε πλήρη απομόνωση, «τρεφόμενος από τους δεσμοφύλακες μόνο με την τροφή, που έχουν συστήσει οι φύλακες τού νόμου», ο άθεος είναι ένας πραγματικός κατάδικος. «Μετά τον θάνατό του, το νεκρό σώμα του παραμένει άταφο και εκβάλλεται εκτός των συνόρων τής πόλης. Σε περίπτωση δε, κατά την οποία ένας ελεύθερος αναμειχθεί σε πιθανό ενταφιασμό του, να καταγγελθεί για το έγκλημα τής ασέβειας, από όποιον πολίτη επιθυμεί να τον μηνύσει» (στο ίδιο).
Ο «θείος Πλάτων», που επινοεί ταυτοχρόνως τη θρησκευτική μισαλλοδοξία, την Ιερά Εξέταση και τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, θεωρεί, ότι υπάρχει μόνο μια επίσημη θρησκεία τής Πολιτείας, υποχρεωτική: «Πρέπει, τέλος,
για όλους ανεξαιρέτως τους ασεβείς, να θεσπισθεί ένας νόμος, τού οποίου αποτέλεσμα θα είναι ο περιορισμός των παραπτωμάτων απέναντι στη θεότητα, λόγω και έργω, από την πλειονότητά τους και, όπως είναι ευνόητο, η αναχαίτιση αυτής τής παρεκτροπής, εφʼ όσον αίρεται το δικαίωμα ένταξης σε οιαδήποτε λατρεία πλην τής σύμφωνης προς τον νόμο».
Geοrges Minοis
Ο συγγραφέας, είναι πανεπιστημιακός καθηγητής ιστορίας και ιστορικός τής θρησκευτικής συμπεριφοράς.
Είναι επίσης συγγραφέας πολλών έργων σχετικών με τον Δυτικό πνευματικό πολιτισμό.Το παραπάνω άρθρο αποτελείται από αποσπάσματααπό το βιβλίο του: Η Ιστορία τής Αθεΐας.Η εικονογράφηση, ο τίτλος και οι υπότιτλοι έγιναν με μέριμνα τής «Ελεύθερης Έρευνας»
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δεν επιτρέπονται νέα σχόλια.